Drawing Layer 1

Gri TV Nedir?

Bir İzmir lügati Dünya “simit” desin, biz “gevrek” diyeceğiz

+A -A
15:39 21-05-2021

İzmirlilerin konuşma diline yerleşmiş bazı kelimeler vardır ki bunlar aynı zamanda onların kırmızı çizgileridir.
Bir İzmirliye “Gevrek değil simit, çiğdem değil çekirdek, darı değil mısır…” gibi şeyler söylemek, neredeyse hakaret etmekle eşdeğerdir.
Bu hassasiyeti abarttığımızı düşünmeyin. 2019 yılında Oxford İngilizce Sözlüğüne “Simit” kelimesi girmiş ve tanım şöyle verilmişti: “Pekmez ve susamla kaplı, Türkiye menşeli bir ekmek türü.”

Bunun üzerine ünlü gurme Vedat Milor, sosyal medya hesabından bir paylaşımda bulunmuştu:

“Vatana millete hayırlı olsun! Oxford English Dictionary “simit” kelimesini Türkiye menşeli pekmeze bulanmış, susamla kaplı bir tür ekmek olarak tanımlamış ve sözlüğe eklemiş. Evet İzmir lobisi kaybetti. O kesin.”

Cevap gecikmeden İzmir Pide, Gevrek İmalatçıları ve Benzerleri Esnaf Sanatkarlar Odası Başkanı Şükrü Erişen’den geldi. Erişen, Oxford sözlüğüne “gevrek” kelimesinin girmesi için kendilerinin de çalışmalara başladıklarını ifade etti. Ardından simit ile gevreğin iki farklı yiyecek olduğunu ve ikisinin de yapılış süreçlerini anlattı. Çok sayıda İzmirliye fikri sorulduğunda da cevap netti: “Gevrek demekten vazgeçmeyeceğiz. Dünya isterse simit desin, biz gevrek demeye devam edeceğiz.”
Konu bir süre sosyal medyada gündem oldu ve kimse İzmirlileri, gevreğe “simit” demeye ikna edemedi.

Biz de kemikleşmiş bazı kelime kullanımlarının etimolojisini araştırdık ve İzmirlilerin hassasiyetinin arkasında hiç de içi boş olmayan kelime anlamları bulduk. “Bir İzmir Lügati”ni incelemelerinize sunuyoruz…

Sigorta – Asfalya
Elektrik sigortasına İzmir’de “asfalya” denir.
Ayrıca kızgınlık durumlarında kullanılan “Tepesi atmak” deyimi için de asfalya kelimesi kullanılır.
Cümle içinde kullanımı:
“Elektrikler kesilmiş, bak bakalım asfalya mı attı?”
Anneden çocuğuna: “Git dersine çalış, benim asfalyamı attırma!”
Kelime kökeni: Asfalya kelimesi Yunancadan geliyor. Orijinali, güvence, güvenlik, sigorta anlamlarına gelen, asfalía.

Çekirdek – Çiğdem
İzmir’de kavrulmuş ayçiçeği çekirdeğine “çiğdem” denir.
Cümle içinde kullanımı:
“Napıyonuz?
“Napalım, çiğdem çitliyoz.”
Kelime kökeni: Çiğdem kelimesi Orta Asya Türkçesinden geliyor. Çigidem, bir bitki adı ve yigde, iğde, çiğdem bağlantısı olduğu belirtiliyor. Sevan Nişanyan’ın belirttiği; “İzmir lehçesinde "ayçiçeği çekirdeği" anlamında kullanımı muhtemelen “çekirdek” anlamına gelen çiğit sözcüğüyle ilgili.”

Domates – Domat
İzmir’de domatese “domat” denir.
Cümle içinde kullanımı:
Bahçıvan mahalle arasında: “Hayde domat, patlıcan geldi!”
Kelime kökeni: Kelime, Yunancada çoğul versiyonuyla, tomátes şeklinde kullanılıyor. Osmanlı döneminde de İstanbul’da bostancılık yapan kişilerin çoğunun Rum olması nedeniyle bu kullanım yerleşmiş.
Diğer taraftan Ahmed Vefik Paşa, Lehce-ı Osmani’de kelimeyi, “Domata: Frenk patlıcanı” olarak tekil haliyle veriyor. Fransızcada “tomate”, İspanyolcada “tomata” şeklinde kullanılır. İzmir’de de hala domat olarak kullanımına rastlanır. Aslında patates’te de durum aynıdır. Patata tekil, patates çoğuldur ancak bu kelime İzmir’de de çoğul versiyonuyla, patates olarak kullanılır.

Simit – Gevrek
“İzmir simidi” diye bir şey yoktur, zaten İzmir’de simit yoktur, gevrek vardır.
Cümle içinde kullanımı:
“Anne… Gevrekçi geçti mi?”
“Gevrekler çok tazeymiş”
Kelime kökeni: Türkiye Türkçesinde kuru ekmek anlamına geliyor gevrek.
Gevrek ve simit aslında farklı iki lezzettir. Gevrek, nohut mayalı hamurdan, kızgın pekmez dolu havuzlarda bir süre pişirilip, ardından susamlanıp fırına verilerek yapılıyor.

Mandalina – Mandalin
Bir kış meyvesi olan mandalina İzmir’de mandalin ismiyle kullanılır.
Cümle içinde kullanımı:
“Mandalinler ekşi, daha olmamış.”
Kelime kökeni: Ahmed Vefik Paşa, Lehce-ı Osmani’de “Mandalin: Çin portakalı” olarak geçer. Meyve, güney Çin kökenli ve Avrupa’da 1770 dolayında tanınmış, 1805’ten itibaren yetiştirilmeye başlamış.

Çamaşır Suyu – Klorak
İzmirli bir çamaşır suyu markası olan Klorak, bir dönem kentte çok sık kullanılıyordu. 80’li yıllarda halkın diline, “çamaşır suyu”nu ifade etmek için “klorak” kelimesi yerleşti.
Cümle içinde kullanımı:
“Banyoyu yeni klorakladım”
Kelime kökeni: İzmirli Klorak Kimya ve Temizlik Ürünleri A.Ş.’nin ürünü olan Klorak, 1960’lardan bu yana kullanılan bir marka. Klor ve ak kelimelerinden türetilmiş bir özel isim.

Mutfak tezgâhı – Banko
İzmir’de mutfak tezgahına banko denir hatta kelimedeki “k” harfi çoğunlukla yumuşar ve konuşma dilinde bu, “bango”ya dönüşür.
Cümle içinde kullanımı:
“Zeytinyağı nerede?”
“Bangonun altında.”
Kelimenin kökeni: Kelime İtalyancadan geliyor. Şemseddin Sami, Kamus-ı Türki’de tanım şöyle:
“Masa: Yemek yemeğe mahsus banko

İncir – Yemiş
İzmir’de incir meyvesini ifade etmek için “yemiş” kelimesi kullanılır.
Cümle içinde kullanımı:
“Yemişler daha olmamış”
Kelime kökeni: Orta Asya Türkçesinde yenebilir ürün, meyve anlamında kullanılıyordu.   

Mısır – Darı
İzmir’de “mısır” denmez, “darı” denir….
Cümle içinde kullanımı:
“Haydi süt darı geldi!”
Kelime kökeni: Orta Asya Türkçesinde “tarıg” kelimesinden gelir. Her türlü ekin, tahıl demektir. Yine Orta Asya Türkçesinde “tarı” ekmek (toprağa), tohum saçmak demektir. Ayrıca Arapçada “darra” tohum, saçmak anlamlarına gelir. 

Bilye – Meşe
Çocukların oyuncak olarak kullandığı, genellikle camdan yapılan miskete ya da bilyeye İzmir’de meşe denir.
Cümle içinde kullanımı:
“Hadi meşe oynayalım!”
Kelimeni kökeni: Farsçada “çalılık, yaban yer, orman” anlamlarına gelen “bişa” kelimesinden gelir. İzmir’de bilye ya da misket oyununa neden “meşe” dendiğine dair somut bir bilgi bulunmazken, “meşenin yuvarlak meyvesi palamutla ilgili olabilir mi?” diye düşünülebilir.

Bunlara ek olarak İzmirlilerin kullandığı diğer kelimelerden, ifadelerden bazıları şöyle;
Beyaz leblebi – Nohut
Çekilmek – Kaçılmak
Çarşıya gitmek – Aşağıya Gitmek
İttirmek – İktirmek
Firkete/Tel toka – Paravana
Süzme yoğurt – Kese yoğurdu
Şevket – Şevket-i Bostan
Ay çöreği – Pastiç

Kaynak: “Kelimelerin kökeni” bölümlerinde Nişanyan Sözlük’ten yararlanılmıştır. Kelime seçimleri İzmirli editörümüz tarafından yapılmıştır.

Paylaş:
Yorum Yap:
yorum kuralları

Önemli gelişmeleri yakından takip et