“Yapay et” sofralara gelebilir mi?

+A -A

13:55 04-07-2022

Aklayanlar

Dünya nüfusu ve tüketimdeki artış biliminsanlarını alternatif protein kaynakları arayışına yöneltiyor. Bu amaçla pek çok yapay gıda üretiminin başladığı biliniyor.

Yapay etle yapılan ilk hamburgeri üreten doku mühendisliği araştırmacısı

Prof. Mark Post

“Geleneksel et için çevresel etkilerin yanında gıda güvenliği boyutu da var. Gelecekte artan küresel nüfus için yeterli gıda nasıl sağlanacak? Bu iş benimle başladı. Süreci iyileştirmek için çalışmaya devam edeceğim. Amacım, etin bir sonraki versiyonunu hayvansal olmayan bir sıvı içinde büyütmek. Şimdi ineklerden elde edilen serum kullanılıyor. Bu nedenle bu yöntem hâlâ hayvan dostu değil. Normal bir hamburgerden hâlâ çok daha pahalı, hedefimiz maliyetini düşürmek.”

Helsinki Üniversitesi öğretim üyesi çevre bilimci

Rachel Mazac

"Üretilecek yeni gıdalar ve bitkiye dayalı alternatif proteinler sayesinde hayvan kaynaklı gıdaların azalması küresel ısınma, toprak ve su kullanımı gibi çevresel etkilerde önemli oranda düşüş sağlar. Hayvansal gıdaları %75 azaltarak, çevreye verdiğiniz tüm olumsuz etkileri yaklaşık %75 azaltabiliriz.”

Bill Gates

İneklerin çıkardığı gaz, küresel ısınmada büyük paya sahip ve dünyadaki en önemli sorunlardan biri. Metan gazı salınımının azaltılması için zengin ülkelerin gerçek et yerine yapay et tüketimine geçmesi gerekiyor. En fakir 80 ülkenin yapay et tüketebileceğini sanmıyorum. Tüm zengin ülkelerin yapay et tüketimine geçmesi gerektiğini düşünüyorum.”

Türkiye’de yapay et çalışmaları yürüten Biftek firmasının CEO’su

Kerem Erikci

“2025 yılında laboratuvar üretimi et satışa çıkacak. Et çok daha doğal ve ucuz yöntemlerle üretilecek. Aslında üretilen ürün biyolojik olarak normal et ile aynı. Bu yüzden yapay kelimesi doğru bir ifade değil. Genellikle temiz et, kültür eti veya laboratuvar üretimi et olarak isimlendiriliyor. Doğal olmasının sebebi ise hayvanın canını acıtmadan alınan kök hücresinin hayvan dışında bölünmesi. Aslında tüm yenilik hayvanın bünyesinde olmasından ziyade laboratuvar ortamında olmasından ibaret. Firma olarak büyüme ortamının çok daha doğal ve ucuz yöntemlerle elde edilmesine yönelik teknolojiler geliştiriyoruz.”

Ankara Üniversitesi Kök Hücre Enstitüsü Başkan Yardımcısı

Prof. Dr. Can Akçalı

“Kök hücreden kas hücresi elde edilmesinin mekanizması uzun senelerden beri biliniyor. Bitkisel kökenli et imalatından farklı olarak bu taktikle elde edilen et, biyolojik yönden gerçek et oluyor. Her ne kadar bilinen bir işlem olsa da, elde edilmesi pahalı olduğundan tüketiciye ulaşamıyor. Ankara Üniversitesi Teknokent’de kurduğumuz laboratuvarımızda buzağı serumuna alternatif çok daha ucuz çözümler geliştiriyoruz. Amerika’da patent müracaatında bulunduk. Biftek ismini verdiğimiz bu solüsyonun, tamamen doğal koşullarda yaratılmış olması ve hiçbir genetik modifikasyon olmaması, gelecekte kullanım umutlarını artırıyor.”

İstanbul Gelişim Üniversitesi Gastronomi ve Mutfak Sanatları öğretim görevlisi

Dr. Murat Doğan

“Gelecekte yapay et pazarının büyümesi ile alışkanlıklar tamamen değişecek. Daha verimli üretim sürecinin doğası gereği yapay etin geleneksel hayvancılığa göre çok daha fazla artılarının olduğunu düşünüyorum. Daha az toprak ve su kullanılarak ekosistem korunacak.”

Karalayanlar

Yapay et üretimine doğal olmadığı için karşı çıkanlar kanser riski taşıyabileceğinden endişeli. Dini açıdan tüketilip tüketilemeyeceği ise ayrı bir tartışma konusu.

Beslenme uzmanı

Dr. Alan Barclay

“Yapay etlerin daha besleyici olacağı konusunu kanıtlamak şu anda neredeyse imkânsız. Yapay etin içindeki besin maddelerinin insan vücudunda dolaşıma girip girmeyeceği ve aktif bir etki yapıp yapmayacağı konusu belirsiz. Önümüzdeki 5 ila 10 yıl içinde süpermarketlerde büyük miktarda yapay et bulunacağını tahmin etmiyorum.”

Gastroenteroloji Uzmanı

Prof. Dr. Ebubekir Şenateş

“Laboratuvar eti yapımında az miktarda kök hücre kullanılıyor. Bu hücrelerden çok fazla et üretimi gerçekleştiriliyor. Bu ise hücrelerin aşırı çoğalması demek. Hâliyle riskli bir yöntem. Kansere davetiye çıkarabilir.”

Kırmızı Et Sanayicileri ve Üreticileri Birliği Derneği (ETBİR) Başkanı

Dr. Ahmet Yücesan

"Yapay et laboratuvar ortamında ve hızlı bir şekilde üretiliyor. Üreme şekli kanser hücrelerinin üreme şekliyle birebir aynı. Halk sağlığı için zararsız deniliyor ancak laboratuvar ortamında bakterilere karşı korumak için çok ciddi bir antibiyotik kullanılıyor. Bu durumda ne kadar sağlıklı?"

Prof. Dr. Mustafa Tayyar

"Canlı bir hayvandan biyopsi yöntemi ile alınan ve hücrelerin geliştirilmesi ile oluşan yapay et tüketimi birçok soruyu beraberinde getiriyor. Tüketicilerin etik kaygıları da ortaya çıktı. Çünkü aynı yöntemle insan kas dokusundan da ilerleyen dönemlerde et üretilebilir. Bununla ilgili endişeler var. Nasıl önlemler alınacak?”

Diyanet İşleri Başkanlık Müşaviri

Dr. Muhlis Akar

"Yapay etin 3 sebepten dini açıdan problemli olduğunu söyleyebiliriz. Birincisi, sığır ya da eti yenen canlı hayvandan alınan bir parça, helal kaynaktan da olsa, Efendimizin ‘Canlı bir hayvandan alınan bir parça meytedir, leş hükmündedir’ hadisine göre haramdır. İkincisi besi yeridir, imkân olsa helal kesim yapıldıktan sonra hücre alınabilse ama şu an ‘Öyle bir ortam yok’ deniliyor. Üçüncüsü diyelim helal kesim yapıldı, kök hücre alındı. Besi yeri, ortamı da helal ama yapay et diye garip bir şey ortaya çıkarıyorsunuz. Bu helal ve tayyib gıda olur mu? Yine, olmaz. Çünkü fıtrata aykırı. Allahutaala’nın koyduğu düzene aykırı bir iş yapıyorsunuz. Bunun kısa, orta, uzun vadede insan sağlığı üzerinde nasıl bir etki yapacağını bilemiyorsunuz.”

Diyanet’ten yapılan açıklamayla ilgili olarak Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğretim üyesi

Prof. Dr. Mehmet Hayri Kırbaşoğlu

“Meyte ‘Dini emir kurallara göre kesilmeyen ya da ölmüş, çürümüş hayvan leşidir.’ Dolayısıyla Dr. Akar’ın bu açıklaması abartılıdır çünkü bu et çürümüş değil canlıdır. Kaldı ki İslam’ın bu konuda ne Kur’an ne de Sünnet’te doğrudan söylediği bir sözü yoktur çünkü bu çok yeni bir konu. O nedenle ‘Helal mi, haram mı?’ tartışmasından ziyade burada tek bir kriter vardır o da: ‘Sağlıklı mı, değil mi?’ Güvenilir biliminsanları, ‘Laboratuvar ortamında üretilen yapay et insan sağlığına zararlı değildir’ derse tüketmekte sakınca olmadığını düşünüyorum. Kur’an’da ve Sünnet’te açıkça belirtilmeyen konularda karar merci ilahiyat hocaları değil tıp dünyası ve biliminsanlarıdır.”

Gerçek Ne?

Yapay et nedir

Sentetik et, in vitro et, kültür eti gibi tanımlamalarla da anılan yapay et gıda amaçlı yetiştirilen bazı hayvanlardan alınan kök hücrelerinin gerekli şartlara sahip (besin öğeleri, enerji kaynakları, büyüme faktörleri vb.) bir biyoreaktörde geliştirilmeleri ve farklılaşmaları ile önce yenilebilir olgun kas hücrelerine, devamında ise daha büyük kas dokularına dönüştürülmesi sonucu elde edilen ürüne deniyor.

Yapay et, 2013 yılında doku mühendisliği araştırmacısı Mark Post'un ilk test hamburgeri üretmesiyle başladı. Bu prototip 330 bin dolara mal oldu, bugün 15 dolara yapılabiliyor.

Hollanda Parlamentosu15 Mart’ta tüketimi yasak olan sentetik etin deneme amacıyla kullanımına izin veren teklifi onayladı.

Halihazırda Amerika, İsrail, Hollanda, Singapur gibi ülkeler, 100'e yakın firma ile yapay et üretimi üzerinde çalışıyor.

Singapur Hükümeti dünyada yapay et satışına izin veren ilk ülke oldu.

Yapay ete giden yol

1912 Alexis Carrel'in canlı civciv kalp kası parçasını petri kabında büyütmesi

1950'li yıllar Willem van Eelen’in et ürünleri üretimi için doku kültürü kullanımı fikrini ortaya atması

1999 Willem van Eelen tarafından kültür ve kök hücre konseptinin patentinin alınması

2002 SymbioticA tarafından kurbağadan kas biyopsilerinin elde edilmesi ve geliştirilmesi

2002 Benjaminson tarafından akvaryum balığından elde edilen kas dokusunun geliştirilmesi

2008 Norveç'te yapay et sempozyumunun yapılması

2011 İsveç'te yapay et çalıştayının düzenlenmesi

2013 Dr. Mark Post tarafından dünyanın ilk in vitro et bazlı burgerinin üretilmesi

Diğer yapay gıdalar

Yapay gıdalar doğada var olan gerçek gıdaların tat, besin veya vitamin içeriklerini taklit ederek oluşturuluyor. Yaban Mersini tadını bire bir içerecek şekilde yapay yaban mersinleri üretildiği biliniyor. Bazı gıdalarda tatlandırıcılık yanında kalsiyum gibi eklemelerle daha sağlıklı yapay gıdalar üretiliyor. 2019 yılında laboratuvar ortamında krema üretildi. Yapay yoğurt üretimine başladı. İsrail laboratuvar ortamında süt ve peynir üretiyor.

Faydalar, riskler

Konuyla ilgili yürütülen akademik çalışmalar yapay et üretiminin bazı avantaj ve dezavantajlarını şöyle sıralıyor.

Sağlanabilecek potansiyel yararlar:

Hayvansal üretim kaynaklı sera gazlarının azaltılarak küresel ısınmanın önlenmesine katkı sağlanması
Birçok hayvanın kesilme gerekliliğinin ortadan kaldırılması ve artan insan popülasyonun protein ihtiyacının sağlanması

Ortaya çıkabilecek problemler:

Yüksek oranda hücre çoğalmasının potansiyel kanser hücrelerinin çoğalmasına sebep olması
Yeni veya daha önce test edilmemiş malzemelerin tüketiminin sonuçlarının bilinmemesi

Nüfus, gıda yeterliliği ve metan gazı

BM tahminlerine göre, 2050 yılında dünya nüfusu 9,7 milyar olacak.

FAO’nun tahminlerine göre 2050’de dünya nüfusunu besleyebilmek için üretimde %70’lik bir artış gerçekleşmek zorunda.

Küresel sera gazı emisyon oranları, 2016

Karbondioksit %74,4

Metan %17,3

Nitröz oksit %6.2

Diğer emisyonlar %2.1

Kaynak: ourworldindata.org, 2016

Küresel metan gazı kaynakları, 2017

Doğal kaynaklar %40

İnsan faaliyetleri - Gübre yönetimi ve enterik fermentasyon (Çiftlik hayvanlarının sindirim sistemlerindeki fermentasyonu) kaynaklı emisyonlar %19

İnsan faaliyetleri – Fosil yakıtlar ve atıklar %41

Kaynak: Birleşmiş Milletler Çevre Programı, 2017f