128 milyar dolar tartışması

Hükümet ile muhalefet arasında “128 milyar dolar nerede?” çekişmesi yaşanıyor.

Muhalefet, 2019’dan bu yana Merkez Bankası’nın döviz rezervlerinin kayıtlara geçirilmeden satıldığını iddia ediyor ve bu tutarın 128 milyar dolar olduğunu öne sürüyor. İktidar kanadı ise “Buharlaşan, kaybolan bir TCMB döviz rezervi yok.” diyor.

“128 milyar dolar nerede?” tartışması devam ederken, Cumhuriyet Halk Partisi çeşitli şehirlerdeki parti binalarına ve Meclis binasına “128 milyar dolar nerede?” sorulu pankartlar astı ve bunlar savcılık kararıyla toplatıldı. Sosyal medyadan da yürütülen kampanya kapsamında CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu için, dokunulmazlığının kaldırılması talebiyle TBMM’ye fezleke verildi.

Konuyla ilgili Merkez Bankası Başkanı Şahap Kavcıoğlu ise 16 Nisan Cuma günü yaptığı açıklamada, “Bilanço varlık yükümlülük denkliği açısından bakıldığında, ortada kaybolmuş bir varlıktan bahsetmek mümkün değildir.” İfadelerini kullandı.

Peki döviz rezervi nedir, Merkez Bankası döviz satar mı, döviz rezervi nasıl hesaplanır, Türkiye’nin döviz rezervi ne kadar ve 128 milyar dolar hükümetin söylediği gibi “hazinede” mi, muhalefetin iddia ettiği gibi “buharlaştı” mı?

Neden 128 milyar dolar, neden “nerede?” diye soruluyor?
“128 milyar dolar” son iki yılda Merkez Bankası’nın döviz rezervlerindeki eksilmenin toplamı olarak ifade ediliyor. Merkez Bankası’nın döviz rezervlerinden; 2019 yılında 33 milyar dolar, 2020 yılında 94.4 milyar dolar, iki yıllık toplam 127.4 milyar dolar örtülü döviz satışı gerçekleştirdiği söyleniyor. Bu da rezervlerdeki erime olarak gündeme yansıdı. Satılan dövizlerle ilgili alıcının/alıcıların kim olduğunun net olarak açıklanmaması ve Merkez Bankası’nın döviz satışı için açtığı ihalenin 2016 yılına kadar kayıtlarda görünmesi, eleştirileri ve soruları beraberinde getiriyor.

Merkez Bankası’nın bilançosunda görülmeyen bu 128 milyar dolar için “Nerede?” sorusu işte buradan geliyor. Cumhurbaşkanı Erdoğan ise yanıt olarak “Hazinede” cevabını veriyor.

Merkez Bankası’nın 2019 sonu brüt döviz rezervi 81 milyar 240 milyon dolar, 2020 sonu brüt döviz rezervi ise 41 milyar 914 milyon dolar oldu. 2021 Nisan verilerine göre ise brüt döviz varlıkları 47 milyar 885 milyon dolar.

Brüt döviz rezervi ne demek?
Ekonomist Mahfi Eğilmez açıklıyor:
Merkez Bankası’nın döviz rezervlerinin tamamı kendisine ait değildir. Bunların bir bölümü bankaların Merkez Bankasında tutmak zorunda olduğu zorunlu karşılıklardan oluşur. Bunları bir çeşit emanet dövizler olarak düşünebiliriz. Döviz rezervlerinin bir bölümünün emanet olması nedeniyle Merkez Bankası’nın döviz rezervleri toplamı bize brüt döviz rezervlerini gösteriyor.

Net döviz rezervi ne?
Merkez Bankası’nda emaneten duran miktarları düştüğümüzde net döviz rezervine ulaşıyoruz. Merkez Bankası jargonunda net döviz rezervi brüt rezervlerden muhabir banka borçları düşülerek hesaplandığı için burada geçen kavrama kullanılabilir döviz rezervi demek daha uygun olabilir.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası net döviz rezervlerinin hesaplaması ve tutarı haberin devamında…

Merkez Bankası dövize en son ne zaman müdahale etti?
TCMB piyasaya döviz satmak için ihaleye çıkıyor ve gelen tekliflere göre döviz satıp karşılığında TL alıyordu. Ancak TCMB piyasaya müdahale ediyor algısı oluşmaması için 2016 yılından itibaren bu artık yapılmıyor. Merkez Bankası’nın yayımladığı TL Karşılığı Döviz Satım İhaleleri Özet Bilgileri başlıklı tabloda son işlem kaydı 27 Nisan 2016 olarak görülüyor.

Dalgalı Döviz Kuru Rejiminde Merkez Bankasınca Yapılan Doğrudan Döviz Müdahaleleri başlıklı tabloda ise son işlem 23 Ocak 2014 olarak görülüyor.

Tabloya ayrıca şöyle bir not düşülmüş:
“Bankamızca gerçekleştirilen doğrudan döviz müdahaleleri aynı gün kamuoyuna duyurulmakta olup, tutarlar müdahalenin yapıldığı tarihten 15 işgünü sonra yayınlanmaktadır.”

Merkez Bankası döviz satar mı?
Merkez Bankası’nın resmi internet sitesinde “Merkez Bankası, rezervlerin yönetiminde ülke menfaatlerine öncelik verir. Bu amaçla Banka; uluslararası rezervleri, anaparanın korunması ve gerekli likiditenin sağlanması için en düşük riske sahip yatırım araçlarında değerlendirir.” deniyor.

Yine kurumun sitesinde Döviz Kuru Politikası ve Rezerv Yönetimi başlığı altında yer verilen sorulardan “Merkez Bankasından gerçek kişilere döviz/efektif alınıp satılabilir mi?” için yanıt şöyle: “Merkez Bankası veznelerinden gerçek kişilere döviz/efektif alış ve satış işlemi yapılmaz.”

Tüzel kişilerle döviz satışında ise Merkez Bankası doğrudan satış yapmaz, kamu bankaları aracılığıyla bunu gerçekleştirir. Diğer taraftan kamu bankaları aracılığıyla döviz satışı yeni bir konu değil. Hürriyet yayını Big Para’nın 10 Temmuz 2013 tarihli haberindeki ifade şöyle: “Merkez Bankası 11 Haziran’dan bu yana 4.9 milyar dolar döviz sattı.” Aynı haberde, bu kadar doları kimin aldığının da merak konusu olduğu ifade ediliyor. Daha eski bir haberin ise 2001 yılında Milliyet’te yayımlandığı görülüyor. Haberde, “Merkez Bankası’nın dalgalı kura geçilmeden önce 4 bankaya 3.5 - 4 milyar dolar satış yaptığının duyulması üzerine kamuoyu bankalarla Merkez Bankası arasındaki döviz alışverişini merak etti.” ifadeleri yer alıyor.

Merkez Bankası döviz rezervi nedir?
Halk arasında döviz rezervi olarak bilinen, Merkez Bankası’nın tabiriyle uluslararası rezervlerin Merkez Bankası tarafından tanımı şöyle:

Ülkelerin para otoriteleri tarafından kontrol edilen, kullanıma hazır, birbirlerine çevrilebilme özelliği bulunan ve uluslararası ödeme aracı olarak kabul edilen varlıklardır.

Türkiye’deki altın ve döviz rezervlerini saklamak ve yönetmekle görevli olan kurum, Merkez Bankası.

Hangi varlıklar uluslararası rezervdir? (Döviz rezervi)
Birbirlerine dönüştürülebilir (konvertibl) döviz varlıkları (Euro, ABD doları, İngiliz sterlini vb.)
Uluslararası standartta altın.
Özel Çekme Hakları (Special Drawing Rights/SDR) -Yalnızca IMF üyelerinin birbirlerine olan borçlarının mahsup edilmesinde kullanılıyor.
Uluslararası Para Fonu (IMF) Rezerv Pozisyonu

Merkez Bankası döviz rezervi neden önemlidir?
Karşılaşılabilecek iç ve dış şokların yarattığı olumsuzlukların giderilmesi,
Dış borç servisinin düzenli olarak gerçekleştirilmesi,
Uluslararası finans çevreleri ile piyasalarda, ülkeye duyulan güvenin artması konularında uluslararası rezervlerin varlığı oldukça önemlidir.

TCMB döviz rezervlerini neden saklı tutar?
Para ve kur politikalarına olan güveni sağlamak ve bu politikaları desteklemek,
Hazinenin yabancı para iç ve dış borç ödemelerini gerçekleştirmek için gerekli olan dövizi hazır bulundurmak,
Ülkemizin ekonomisini yurt içi veya yurt dışında oluşabilecek ani finansal değişimlere karşı dayanıklı hâle getirmek,
Uluslararası piyasalarda ülke ekonomisine duyulan güveni artırmak için saklı tutulması gereken varlıklardır.  

Merkez Bankası altın ve döviz rezervlerini nasıl muhafaza ediyor?
Merkez Bankasının döviz rezervleri muhabir bankalar ve diğer ülke merkez bankalarında açtırılmış olan cari ve senet saklama hesapları aracılığı ile muhafaza ediliyor. Ayrıca, rezervin küçük bir kısmı, Bankanın gereksinimlerini ve yurt içi piyasalarda oluşan yabancı para efektif talebini karşılamak amacı ile Banka kasalarında efektif olarak tutuluyor. Altın rezervlerinin yaklaşık yarısı Türkiye sınırları içinde muhafaza edilirken, kalan miktarı yurt dışında diğer ülke merkez bankalarında muhafaza ediliyor. Bu altın rezervi, doğrudan yatırım işlemlerinde kullanmak amacı ile merkez bankaları nezdinde açılmış olan altın saklama hesaplarında tutuluyor.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının döviz rezervi ne kadar?
Elektronik Veri Dağıtım Sistemi’nde (EVDS) yer alan “TCMB Bilanço Verileri” altındaki “Merkez Bankası Rezervleri” alt başlığından haftalık döviz rezervi verilerine; “Ödemeler Dengesi, Uluslararası Yatırım Pozisyonu” başlığı altındaki “Uluslararası Rezervler” alt başlığından ise aylık verilere ulaşılabiliyor.

Merkez Bankası resmî web sitesinde “Banka, ellinde tuttuğu rezervlerin seviyesini, düzenli aralıklarla İnternet sitesinde yayınlamaktadır.” ifadesi yer alıyor. Web sitesinde bulunan “İstatistikler” bölümüne tıklandığında Elektronik Veri Dağıtım Sistemi’ne yönlendirme gerçekleşiyor. Bu platformda Uluslararası Rezervler ‘e tıklanınca konuyla ilgili grafiğe ulaşılıyor. Veriyi hazırlayan kaynak ise TCMB İstatistik Genel Müdürlüğü, Ödemeler Dengesi Müdürlüğü. Ayrıca Merkez Bankası’nın haftalık ve aylık olarak güncellenen verileri bir tablo ile veriliyor.

Uluslararası Rezervler ve Döviz Likiditesi başlıklı tablonun 9 Nisan 2021 verilerine göre toplam rezerv varlıklarının değeri 89 milyar 381 milyon dolar. Resmi rezerv varlıkları olarak nitelenen bu tutar, yurt dışı işlemlerin yanı sıra yurt içi yerleşiklerle yapılan yabancı para cinsinden işlemleri de içeriyor.

Tablonun alt başlıklarında ise veriler; brüt döviz varlıkları 47 milyar 885 milyon dolar, diğer merkez bankaları, Uluslararası Ödemeler Bankası ve IMF nezdinde tutulan miktar 36 milyar 129 milyon dolar. Türkiye'de yerleşik, merkezi Türkiye'de olan bankalarda tutulan döviz varlıkları ise 1 milyon dolar. Altın varlıklar 39 milyar 944 milyon dolar, SDR’lar 1 milyar 391 milyon, IMF rezerv pozisyonu 161 milyon dolar.

Döviz rezervi nasıl hesaplanır?
TCMB resmi web sitesinde İstatistikler bölümünden Parasal ve Finansal İstatistikler bölümüne girdikten sonra çıkan Haftalık Para ve Banka İstatistikleri sayfasına ulaşmak mümkün. Buradaki veri tabloları başlığı altında yer alan PDF bağlantısı brüt değere ulaşılmasını sağlıyor. Haber hazırlandığı sırada 9 Nisan 2021 verisi olarak bu tabloda Merkez Bankası Resmi Rezervleri (Döviz ve altın) 89 milyar 321 milyon olarak görülüyordu.

Net döviz rezervi tutarı
2018'in ağustos ayında yaşanan kur şokundan sonra Financial Times, 18 Nisan 2019 tarihinde yayınladığı haberinde, TCMB'nin aynı ay açıkladığı net rezervlerin 28,1 milyar dolar hatırlatarak şu ifadelere yer vermişti:

“Bizim hesaplamalarımıza göre rezervler, 25 Mart'tan bu yana alışılmadık bir hızla artan kısa vadeli dış borçlanma ve swap işlemleriyle destekleniyor. Bu swap işlemleri dışarıda tutulduğunda net rezervlerin 16 milyar doların altında olduğu gözüküyor.”

Net döviz rezervini hesaplamak için; Merkez Bankası’nın internet sitesindeki İstatistikler bölümünden Analitik Bilanço’ya erişiliyor. Burada yer alan Veri (Tablo)’ya tıklandığında çıkan sayfada iki kalemi dikkate almak gerekiyor:

Aktif’lerde yer alan Dış Varlıklar ve Pasif’lerde yer alan Toplam Döviz Yükümlülükleri. Dış varlıklardan toplam döviz yükümlülükleri çıkarıldıktan sonra sonuç, günün döviz kuruna bölünerek hesaplama yapılıyor. Bu hesaplamaya göre 19 Şubat verileriyle

Dış varlıklar - Toplam döviz yükümlülükleri = 9 milyar 480 milyon 68 bin liralık, yani 1 milyar 361 milyon 863 bin dolarlık eksi rezerv anlamına geliyor. 

Bloomberg’in 15 Nisan 2021’de güncellediği haberinde ise Merkez Bankası’nın 9 Nisan tarihli verilerine göre yapılan hesaplamada:

Merkez Bankası brüt uluslararası rezervi: 49,4 milyar dolar, net uluslararası rezervi 9,9 milyar dolar.

Net rezervlerde 2003 Nisan ayından bu yana ilk kez 10 milyar doların altı görülmüş oldu.

Merkez Bankası’nın Hükümet’e mektubu
Merkez Bankası’nın 2016-1019 yılları arasındaki başkanı Murat Çetinkaya, 2019 Temmuz’undan 2020 Kasım ayına kadar Murat Uysal, Kasım 2020-Mart 2021 arası beş ay süreyle Naci Ağbal oldu. Bugün ise TCMB Başkanı Şahap Kavcıoğlu.

Naci Ağbal, başkanlığı döneminde her yıl olduğu gibi, Merkez Bankası Kanunu’nun 42. Maddesi uyarınca 1 Şubat 2022 tarihinde Hükümet’e açık mektup göndermişti. Mektubun üçüncü sayfasında döviz rezervlerinin gerilediği ile ilgili şu ifade yer alıyor:

“Sermaye çıkışları ve dış finansman ihtiyacındaki artışla birlikte rezervler gerilemiştir.”

Mektupta yer verilen cari açığın finansmanıyla ilgili grafikte de, rezervlerde yaklaşık 40 milyar dolarlık bir düşüş olduğuna işaret ediliyor.

Bankamız Kanunu'nun 42. Maddesi Uyarınca Hükûmete Gönderilen Açık Mektup (2021-07)

Cumhurbaşkanı’nın açıklamaları
128 milyar dolarlık Merkez Bankası rezervinin ne olduğuna ilişkin sorulan sorulara karşılık hükümet kanadından resmi bir açıklama yapılmazken Cumhurbaşkanı R. Tayyip Erdoğan çeşitli toplantılarda konuyla ilgili konuştu:

Erdoğan, AK Parti’nin İzmir 7. Olağan İl Kongresi’nde 22 Şubat günü Merkez Bankası rezervleriyle ilgili şu açıklamayı yapmıştı:
“Döviz rezervi 132 milyar dolara kadar çıktı. Ondan sonra bir düşüşle 95’e indik. Biz yeniden 132’ye de çıkarız 200’e de çıkarız.”

Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın sözünü ettiği 95 (milyar dolar), Resmi Rezerv Varlıkları. Yani yurt dışı işlemlerin yanı sıra yurt içi yerleşiklerle yapılan yabancı para cinsinden işlemleri de içeren varlıklar. Cumhurbaşkanı’nın açıklama yaptığı dönemde yalnızca Döviz Varlıkları’nın (Merkez Bankasınca alım satım konusu yapılan dövizler) brüt hali 52,3 milyar dolar. Bu veriler, 19 Şubat 2019’a tarihleniyor.

9 Nisan 2021 tarihli verilerde Resmi Rezerv Varlıkları 89.381 milyar dolar ve Döviz Varlıkları 47.885 milyar dolar olarak görülüyor.

Bu açıklamanın ardından 24 Şubat günü düzenlenen parti grup toplantısında 128 milyar doların büyük bir kısmının koronavirüs ile mücadele için kullanıldığını şu cümlelerle belirtti: “Salgın bahanesiyle yeni bir finansal dalgalanma oluşturmak isteyenlere, elimizdeki tüm araçları kullanarak fırsat vermedik. Kılıçdaroğlu'nun sürekli sorduğu dövizlerin önemli bir bölümü işte bu mücadelede kullanılmıştır.”

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın açıkladığı verilere göre salgın için Türkiye genelinde 45.5 milyar TL’ye yaklaştığını, bu ödemelerin Sosyal Destek Programı, Biz Bize Yeteriz Türkiyem kampanyası, Kısa Çalışma Ödeneği, Nakdi Ücret Desteği, İşsizlik Ödeneği, Normalleşme Desteği kapsamlarında yapıldığını açıkladı. Hazineden %12, işsizlik fonundan %84, bağışlardan %4 oranında harcama dağılımı görünüyor. Kovid-19 salgını ile mücadelede devletin harcadığı paranın çoğunun işsizlik fonundan olduğu görülüyor. 

Cumhurbaşkanı, 10 Mart günü TBMM grup toplantısında ise konuyla ilgili şöyle konuşmuştu:
“Tutturmuşlar şu kadar para nerede? Bu para Merkez Bankası'nda. Kaybolan bir şey yok. Kayıp varsa bunlar sizdedir… 135 milyar dolara kadar döviz rezervimiz çıktı. Şu anda da yine döviz rezervimiz kendini toparlamaya başladı.”

Erdoğan’ın konuyla ilgili bir ifadesiyse şu oldu: 
“Şu kadar para nerede... O kadar paranın hepsi bu milletin hazinesinde. Merkez Bankası'nda kaybolan bir şey yok..." 

Merkez Bankası Başkanı Şahap Kavcıoğlu’nunu açıklamaları
Kavcıoğlu, döviz alım-satımlarının koordinasyon içerisinde yapılabilmesi için Şubat 2017'de Hazine Müsteşarlığı ile protokol imzaladıklarını söyleyerek şu açıklamalarda bulundu:

“Protokolle sağlıksız fiyat oluşumunun engellenmesine, döviz piyasalarındaki arz-talep dengesine ve likidite tesisine katkıda bulunuldu. Söz konusu döviz işlemleri, işlem platformları üzerinden o günkü piyasa koşulları ve fiyatları çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Herhangi bir kesime, banka veya firmaya ayrıcalıklı döviz işlemi gerçekleştirilmesi söz konusu değildir. Anılan platformlarda piyasa dinamiklerinden bağımsız, piyasa dışı fiyatlardan belirli taraflar seçilerek işlem yapılması mümkün değildir. Bilanço varlık yükümlülük denkliği açısından bakıldığında, ortada kaybolmuş bir varlıktan bahsetmek mümkün değildir.”